Vergi Usul Kanunu’nun 258 ve 259.  maddelerinde değerleme, “vergi matrahlarının hesaplanmasıyla ilgili iktisadi kıymetlerin vergi kanunlarında gösterilen gün ve zamanlarındaki değerlerinin tespiti” şeklinde tanımlanmıştır.

Vergi Usul Kanunu’nun 258 ve devam eden maddelerinde her bir aktif ve pasif kıymetin nasıl değerleneceği hüküm altına alınmıştır.

Değerlemede iktisadi kıymetlerden her biri tek başına dikkate alınır. Teamülen aynı cinsten sayılan malların ve düşük kıymetli müteferrik eşyanın topluca değerlenmesi mümkündür (V.U.K. Md. 260).   

Değerleme iktisadi kıymetin nevi ve mahiyetine göre, aşağıdaki ölçülerden biri ile yapılır (V.U.K. Md. 261):

1. Maliyet bedeli

2. Borsa rayici

3. Tasarruf değeri

4. Mukayyet değer

5. İtibari değer

6. Vergi değeri

7. Rayiç bedel

8. Emsal bedeli ve ücreti

Maliyet bedeli, iktisadi bir kıymetin iktisap edilmesi veyahut değerinin artırılması münasebetiyle yapılan ödemelerle bunlara müteferri bilumum giderlerin toplamını ifade eder (V.U.K. Md. 262).

Borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerin ortalama değerlerini ifade eder.

Normal temevvüçler dışında fiyatlarda bariz kararsızlıklar görülen hallerde, son muamele günü yerine değerlemeye takaddüm eden 30 gün içindeki ortalama rayici esas olarak aldırmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir (V.U.K. Md. 263).

Tasarruf değeri, bir iktisadi kıymetin değerleme gününde sahibi için arzettiği gerçek değerdir (V.U.K. Md. 264).

Mukayyet değer, bir iktisadi kıymetin muhasebe kayıtlarında gösterilen hesap değeridir (V.U.K. Md. 265).

İtibari değer, her nevi senetlerle esham ve tahvillerin üzerinde yazılı olan değerlerdir (V.U.K. Md. 266).

Rayiç bedel, bir iktisadi kıymetin değerleme günündeki normal alım satım değeridir (V.U.K. mük. Md. 266).

Emsal bedeli, gerçek bedeli olmayan veya bilinmeyen veyahut doğru olarak tespit edilemeyen bir malın, değerleme gününde satılması halinde emsaline nazaran haiz olacağı değerdir.

Emsal bedeli sıra ile aşağıdaki esaslara göre tayin olunur.

Birinci sıra: (Ortalama fiyat esası) Aynı cins ve nevideki mallardan sıra ile değerlemenin yapılacağı ayda veya bir evvelki veya bir daha evvelki aylarda satış yapılmışsa, emsal bedeli bu satışların miktar ve tutarına göre mükellef tarafından çıkarılacak olan “ortalama satış fiyatı” ile hesaplanır. Bu esasın uygulanması için, aylık satış miktarının emsal bedeli tayin olunacak her bir malın miktarına nazaran %25’ten az olmaması gerekir.

İkinci sıra: (Maliyet bedeli esası) Emsal bedeli belli edilecek malın, maliyet bedeli bilinir veya çıkarılması mümkün olursa, bu takdirde mükellef bu maliyet bedeline, toptan satışlar için %5, perakende satışlar için %10 ilave etmek suretiyle emsal bedelini bizzat belli eder.

Üçüncü sıra: (Takdir esası) Yukarıda yazılı esaslara göre belli edilemeyen emsal bedelleri ilgililerin müracaatı üzerine takdir komisyonunca takdir yolu ile belli edilir. Takdirler, maliyet bedeli ve piyasa kıymetleri araştırılmak ve kullanılmış eşya için ayrıca yıpranma dereceleri nazara alınmak suretiyle yapılır. Takdir edilen bedellere mükelleflerin vergi mahkemesinde dava açma hakkı mahfuzdur. Ancak dava açılması verginin tahakkuk ve tahsilini durdurmaz.

Emsal bedelinin mükellef tarafından bizzat hesaplandığı hallerde, bu hesaplara ait kayıt ve cetveller ispat edici kağıtlar olarak muhafaza edilir.        

Yukarıdaki esaslarla mukayyet olmaksızın kaza mercilerinin re’sen biçtikleri değerler ile zirai kazanç ölçülerini tespit eden kararnamelerde ye alan unsurlar emsal bedeli yerine geçer.

Ücretle yapılan imalatta ücretin gerçek miktarının bilinmemesi veya doğru olarak tayin edilememesi hallerinde tespit edilecek emsal ücret de aynı esaslara göre tayin olunur (V.U.K. Md. 267). 

Vergi değeri, bina ve arazinin rayiç bedelidir (V.U.K. Md. 268).

Devam eden açıklamalarımızda değerleme işlemlerine ilişkin olarak yapılması gerekenler, özellikli ve tartışmaya açık durumlar da belirtilmek suretiyle izah edilmeye çalışılmıştır.

Menkul kıymetler; ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenen kıymetli evraklardır.

Uygulamada karşılaşılan menkul kıymet türleri şunlardır:

· Hisse Senetleri,

· Yatırım Fonu Katılma Belgeleri,

· Devlet Tahvilleri,

· Özel Sektör Tahvilleri,

· Hisse Senedi ve Tahvil Kuponları,

· Hazine Bonoları,

· Gelir Ortaklığı Senetleri,

· Toplu Konut İdaresi ve Kamu Ortaklığı İdaresi'nce Çıkarılan Tahviller,

· Finansman Bonoları,

· Banka Bonoları,

· Banka Garantili Bonolar,

· Varlığa Dayalı Menkul Kıymetler,

· Kar-Zarar Ortaklığı Belgeleri.

Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesine göre;

Yukarıda yer alan yasal hüküm çerçevesinde iktisadi işletmelere dahil menkul kıymetlerin değerlemesine ilişkin olarak şu esaslar öngörülmüştür:

· İktisadi işletmelere dahil olan hisse senetleri alış bedeli ile değerlenecektir.

· İktisadi işletmelere dahil olan ve fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri alış bedeliyle değerlenecektir.

· Yukarıda yer alan menkul kıymetler dışında kalan her türlü menkul kıymet borsa rayici ile değerlenecektir.

· Menkul kıymetin borsa rayici yoksa veya borsa rayicinin muvazaalı bir şekilde oluştuğu anlaşılırsa değerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır.

· Borsa rayici bulunmayan, getirisi ihraç edenin kar ve zararına bağlı olarak doğan ve değerleme günü itibariyle hesaplanması mümkün olmayan menkul kıymetler, alış bedeli ile değerlenecektir.

Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesi kapsamında iktisadi işletmelerin aktifine kayıtlı bulunan menkul kıymetlerin türüne göre üç ayrı değerleme ölçüsü ortaya çıkmıştır.

·Alış Bedeli Ölçüsü:Vergi Usul Kanunu'nda alış bedelinin tanımı yapılmamıştır. Ancak uygulamada alış bedelinin, bir iktisadi kıymetin iktisabı için satıcıya ödenen veya borçlanılan meblağ olduğu yönündeki görüş genel kabul görmüştür.

·Borsa Rayici Ölçüsü:Borsa rayici Vergi Usul Kanunu’nun 263. maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre borsa rayici, gerek menkul kıymetler ve kambiyo borsasına, gerekse ticaret borsalarına kayıtlı olan iktisadi kıymetlerin değerlemeden evvelki son muamele gününde borsadaki muamelelerin ortalama değerlerini ifade eder.

Normal dalgalanmalar dışında fiyatlarda bariz karasızlıklar görülen hallerde, son muamele günü yerine değerleme gününden önceki 30 gün içindeki ortalama rayici esas aldırmaya Maliye Bakanlığı yetkilidir.

·Kıst Getiri Ölçüsü: Borsa rayicine göre değerlenmesi gereken menkul kıymetlerin, borsa rayicinin olmaması veya borsa rayicinin muvazaalı bir şekilde oluştuğunun anlaşılması halinde, değerlemeye esas bedel, menkul kıymetin alış bedeline vadesinde elde edilecek gelirin (kur farkları dahil) iktisap tarihinden değerleme gününe kadar geçen süreye isabet eden kısmının eklenmesi suretiyle hesaplanacaktır.

Hisse senetleri Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesi uyarınca alış bedeliyle değerlenecektir. Dolayısıyla, aktifte bulunan hisse senetlerine ilişkin olarak 31.12.2015 tarihi itibariyle herhangi bir kar-zarar hesaplaması yapılmayacaktır. Ayrıca, hisse senetlerinin iktisabına bağlı olarak katlanılan muhtelif giderlerin (faiz, komisyon, saklama ücreti vb) dönem sonunda muhasebe kayıtlarına doğrudan gider olarak intikal ettirilmesi mümkündür.

Katılma belgeleri karşılığında halktan toplanan paralarla, belge sahipleri hesabına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre sermaye piyasası araçları, gayrimenkul, altın ve diğer kıymetli madenler portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığına "Yatırım Fonu" denilmektedir. Fonun tüzel kişiliği bulunmamakla birlikte, mal varlığı kurucunun mal varlığından ayrı tutulur. Kurucular, kurdukları fonu katılma belgesi sahiplerinin haklarını koruyacak şekilde yönetmek zorundadır.

Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesi uyarınca, fon portföylerinin en az yüzde 51'i Türkiye'de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşan yatırım fonu katılma belgeleri alış bedeli ile değerlenecektir.

Bunun haricinde kalan katılma belgelerinin ise borsa rayiciyle değerlenmesi gerekir. Ancak, ülkemizde yatırım fonu katılma belgeleri henüz borsada işlem görmemektedir. Bu kıymetlerin değerlemesinde, bunların değerleme günü itibariyle kıst getirisinin dikkate alınması gerekir. Kıst getiri hesabında ise, katılma belgelerini ihraç eden kurumların ilan edecekleri fiyatların esas alınması gerekir.

(X) A.Ş., 30.08.2015 tarihinde (A) Bankası Yatırım Fonu katılma belgelerinden pay başına 10.-TL’den olmak üzere 2000 adet satın almıştır. Fon portföyünün % 75’i Türkiye'de kurulmuş bulunan ve enerji sektöründe faaliyet gösteren şirketlerin hisse senetlerinden oluşmaktadır. Söz konusu katılma belgeleri toplam alış bedeli olan 20.000.-TL’den alış tarihi itibariyle aktife kaydedilmiştir. (A) Bankası 2015 yılı sonu itibariyle söz konusu katılma belgelerinin pay başına değerini 9,4.-TL olarak açıklamıştır.

Fon portföyünün en az % 51’inin Türkiye'de kurulmuş bulunan şirketlerin hisse senetlerinden oluşması nedeniyle, 31.12.2015 tarihinde yapılacak olan değerlemede şirket, aktifine kayıtlı katılma belgelerini alış bedeli olan 20.000.-TL olarak değerleyecektir.

Şirket, yukarıda belirtilen yatırım fonu katılma belgesini iktisap ettiğinde, iktisap tarihi itibariyle şu şekilde muhasebe kaydı yapacaktır (ödemenin şirketin bankadaki cari hesabından yapıldığı varsayılmaktadır):

______________________________  30/08/2015  __________________________

118 DİĞER MENKUL KIYMETLER                    20.000.-

                        102 BANKALAR                                                    20.000.-         

________________________________    /    _____________________________

Devlet iç borçlanma senetlerinden, vadesi 1 yıldan daha az olanlar hazine bonosu olarak tanımlanmaktadır.

Hazine bonolarında kupon bulunmaz. Bunlar iskonto esasına göre ihraç edilmektedir. Bononun üzerinde gösterilen tutar vade sonunda anapara ve faiz dahil ödenecek parayı gösterir. Bu nedenle de hazine bonolarında getiri sabittir ve önceden hesaplanabilir.

Hazine bonoları İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında işlem görmekte olup, bunların borsa rayici bulunmaktadır.

( X ) A.Ş. 29.07.2015 tarihinde, toplam nominal bedeli 50.000.-TL olan 180 gün vadeli hazine bonosunu, ticari hesabının bulunduğu ( A ) bankası aracılığıyla 40.000.-TL’ye satın almıştır. Şirket 29.07.2015 tarihi itibariyle iktisap etmiş olduğu hazine bonolarını alış bedeli ile aşağıdaki gibi aktifine kaydetmiştir:

___________________________________     /      ____________________________

112 KAMU KESİM TAHVİL                                      40.000

       SENET VE BONOLARI 

                        102 BANKALAR                                             40.000        

___________________________________     /    _____________________________

Şirket aktifinde yer alan hazine bonosunun değerleme gününden önceki son iş gününde İMKB’de işlem gördüğü ortalama fiyata göre toplam değeri 48.000.-TL olarak gerçekleşmiştir. Şirket değerleme günü olan 31.12.2015 tarihinde anılan hazine bonosunu borsa rayicine göre değerleyecektir. Anılan işlem şu şekilde muhasebeleştirilecektir:

_____________________________ 31.12.2015 ___________________________

112 KAMU KESİM TAHVİL                                      8.000

       SENET VE BONOLARI 

                        642 FAİZ GELİRLERİ                                            8.000                         

___________________________________     /    _____________________________

Devlet iç borçlanma senetlerinden, vadesi 1 yıl ve daha uzun olanlar devlet tahvili olarak tanımlanmaktadır.

Devlet tahvilinin üzerinde yazılı değer fiilen borçlanılan tutarı gösterir. Ödeme planına göre borçlanılan tutar üzerinden, kupon karşılığı dönemler itibariyle faiz ödemesi yapılır.

Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesi uyarınca, devlet tahvillerinin borsa rayiciyle değerlenmesi gerekmektedir.

Dönem sonunda devlet tahvillerinin borsa rayicine göre değerlemesinin şu şekilde muhasebeleştirilmesi gerekir:

___________________________________     /     _____________________________

112 KAMU KESİM TAHVİL                                      XXXX

       SENET VE BONOLARI 

                        642 FAİZ GELİRLERİ                                    XXXX                              

___________________________________     /    _____________________________

Anonim şirketlerin finansman ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine tahvil denilmektedir. Kamu kuruluşlarının çıkardığı tahviller haricinde kalan tahvil ihraçlarında Sermaye Piyasası Kanunu'nda öngörülen düzenlemelere uyulması zorunludur.

Tahvillerin faiz ödemeleri yıllık, 6 aylık veya 3 aylık kuponlara bağlı olarak yapılabilmektedir. Tahvilden elde edilecek getiri sabit olabileceği gibi faiz oranı belirli bir değişkene de bağlanabilmektedir.

Vergi Usul Kanunu’nun 279. maddesi gereğince, vergi matrahlarının tespitinde özel sektör tahvillerinin borsa rayici ile veya borsa rayici yoksa bunların ilgili döneme isabet eden kıst getirilerinin hesaplanarak alış bedeline eklenmesi suretiyle değerlenmesi gerekir.

Dönem sonunda aktifinde özel sektör tahvili bulunan bir işletmenin anılan kıymetleri yukarıda belirtilen esaslar dahilinde değerlemesinin şu şekilde muhasebeleştirilmesi gerekir:

 

 

 

___________________________________     /    _____________________________

111 ÖZEL KESİM TAHVİL                                               XXXX

       SENET VE BONOLARI 

                        642 FAİZ GELİRLERİ                                    XXXX                              

DOSYAYI İNDİR (Sağ Tık/Farklı Kaydet)